اردیبهشت ماه، از کرانه های خزر تا بجنورد و تورکمنستان، ماه یادبود و بزرگداشت مختومقلی است. در این ماه در همه شهرهای تورکمن نشین، انجمن های مدنی مراسم ادبی، فرهنگی و هنری برگزار می کنند.
مختومقلی فراغی، شاعر، فیلسوف و ادیب بزرگ در سال ۱۷۲۴ میلادی در ترکمن صحرا بدنیا آمد. پدر او دولت محمد آزادی از دانشمندان عصر خود بود. کتاب “وعظ آزاد” او از آثار کلاسیک تورکمن بشمار می‌رود.
با قتل نادرشاه در سال ۱۷۴۷ میلادی سیستم حکومتی او از هم پاشید. جانشینان نادر در مشهد در محاصره مدعیان تاج و تخت قرار گرفتند. احمدخان درانی، از سرداران نادرشاه، که خود را در افغانستان احمدشاه نامیده بود، محمدحسن خان قاجار در مازندران و گیلان و کریم خان زند از مدعیان تصاحب تاج و تخت نادری بودند. اوضاع فلاکت بار سیاسی و اجتماعی پدید آمده بود.
این منازعات طولانی تاثیر مستقیمی بر زندگی سیاسی و اجتماعی تورکمن ها داشت. هر کدام از آنها، با توجه به سطح روابطشان با ترکمن ها سعی در جلب حمایت نیروهای مسلح تورکمنها را داشتند.
دراین شرایط مختومقلی بعنوان یک کنشگر سیاسی، اجتماعی است که بقول آقای عنصری، محقق تورکمن، “درجایگاه انسان جمعی تورکمن، حامل حافظه قومی تورکمن و منادی آن” است.
در این شرایط نوین تحولات سیاسی و اجتماعی این دوره ، جهت یافتن جایگاه مناسب در راستای آمال ها و آرزوهای تورکمن ها، مختومقلی به اتحاد میان تورکمن ها و وجود یک رهبری سیاسی اعتقاد داشت. اشعار مختومقلی در این سال‌ها عمدتا مربوط با این حوادث است.
آغا محمدخان قاجار نیز با حمایت نظامی تورکمن ها در سال ۱۷۸۵ میلادی تهران را فتح و سلطنت خود را تثبیت کرد. اما او نیز به بهانه قتل حاکم مرو، که از قاجارها بود، به تورکمن ها هجوم آورده و از کله های کشته شدگان مناره ساخت.
اشعار مختومقلی بعدها جنبه عرفانی می یابد. از رویاهایش می‌سراید و در میان تورکمن ها جنبه قدسی نیز می یابد. وامبری محقق مجاری در سال ۱۸۶۳ میلادی در سفرش به آسیای میانه در کتاب سیاحت درویش دورغین می نویسد:”مختومقلی حماسه سرای ملی که هموطنانش مقام او را تا الوهیت بالا برده اند. او تورکمنی بود اهل گوگلان که مقام قدوسی داشته و به وی لقب ایشان داده اند. مختومقلی ایشان خطاب کرده اند”
همه تورک زبانان مختومقلی را متعلق به خود می‌دانند. چنگیز آیتماتوف و ناظم حکمت او را استاد خود خوانده و می ستایند.
متاسفانه برخی در ایران تحت تاثیر سیاست های حاکمیت جمهوری اسلامی در جهت جدایی و ایجاد دیواری فرهنگی مابین تورکمنهای ایران و تورکمنستان هستند. آنها تلاش می کنند مختومقلی را فقط متعلق به تورکمن های ایران بدانند که تورکمنستان در جهت مصادره آن است. مختومقلی خارج از مرزهای سیاسی متعلق به همه تورکمن ها است. و این چنین است که امسال در ایران ۲۹۲ مین ودر تورکمنستان و افغانستان ۳۰۱ مین سالگرد مختومقلی برگزار می‌شود.
آقای آنادردری عنصری، محقق برجسته مختومقلی در ایران در کتاب “دو چهره مختومقلی” با بررسی اشعار مختومقلیرو وقایع تاریخی آن دوران معتقد است که تولد مختومقلی در سال ۱۷۲۴میلادی است.
محققان وفات مختومقلی را در سال ۱۸۰۷ میلادی می دانند. آرامگاه او در آق توقای در جنب مزار پدرش قرار دارد.
بزرگترین مراسم مردمی در آخرین جمعه اردیبهشت ماه هر سال در جنب مزار مختومقلی با حصور همه انجمن های ادبی و فرهنگی از تورکمن صحرا و خراسان و همه دوستداران مختومقلی با شعرخوانی، دوتار و آواز برگزار می‌شود.
مراسم بزرگداشت مختومقلی نمادی از هویت ملی و فرهنگی تورکمنها شده است.
تورکمن های دمکرات ایران
۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴