آن‌گاه که سوگواری را پایانی نیست

مارتین دابلیو آنگلر:برگردان: افسانه دادگر : در یک شب ژانویه‌ی سال ۱۹۹۲ در آشپزخانه نشسته بودم و کتابی مصور می‌خواندم. کلودیا، خواهر بزرگ‌ترم، به‌دنبال کاری در بازارچه‌ی محله درست قبل از تعطیل‌شدنِ آن از خانه خارج شد. درحالی‌که خداحافظی می‌کرد و در را می‌بست صدای به‌هم‌خوردن کلیدهایش را شنیدم، صدای قدم‌های پایش را که شتابان از پله‌ها پایین می‌رفت. یک دقیقه‌ی بعد، صدای درِ گاراژ را شنیدم که پس از بیرون‌بردن دوچرخه‌اش محکم بسته می‌شد. دقایقی بعد، صدای شدید گرومب از پایین خیابان به گوشم خورد. درعین‌حال، فکر کردم که فریادی خفه به گوشم خورد. من فقط ده سال داشتم. هنوز نمی‌توانستم تکه‌های ماجرا را به‌درستی به هم وصل کنم.

وقتی کلودیا داشت از خیابان می‌گذشت، اتومبیلی به‌سرعت به او خورده بود. او درجا نمرد. دوست‌پسرش مادرم را شتابان به بیمارستان برد. آنها شب را کنار آی‌سی‌یو گذراندند، در‌حالی‌که من شب را در آپارتمان بهترین دوستم ماندم. ما در کف اتاق نشیمن با تشک‌ها اردو زدیم. دوستم گفت: «مطمئنم که فقط پایش شکسته است.» من گفتم: «درسته، خوب می‌شود.» با هم دعا کردیم. روز بعد، مادرم در چارچوبِ در هق‌هق‌کنان ایستاد و گفت: «کلودیا مرد.» او را در آغوش گرفتم. می‌دانستم که مجبورم به‌خاطر او قوی باشم. آنچه نمی‌دانستم این بود که با مرگ خواهرم زندگی مادرم نیز، به‌نحوی، پایان یافت.

ما در مراسم خاک‌سپاری گریستیم. در گورستان گریستیم. در خانه گریستیم. بعد از چند ماه، من دیگر گریه نکردم. اما گریه‌کردن مادرم هرگز پایان نیافت. او تمام فکروذکرش شده بود گور کلودیا. هر روز به آنجا می‌رفت، سنگ مرمر سفید گورِ او را تمیز می‌کرد و گل‌های سفیدی روی آن می‌گذاشت. او هم ناامید شده بود و هم از این دنیا خشمگین بود. تمام جوانی‌ام به شنیدن سخنان غضب‌آلودِ او گذشت، اما از اندوه او سرسوزنی کم نشد.

در دوران نوجوانی‌ام زمانی به این نتیجه رسیدم که او باید دچار افسردگی شده باشد، اما اشتباه می‌کردم.

عجیب نیست که اشتباه می‌کردم. در آن زمان، حتی روان‌شناسان حرفه‌ای هم تشخیصی رسمی برای سوگواریِ ماندگار نداشتند. در مارس ۲۰۲۲ این امر تغییر کرد، وقتی وضعیتی که مادرم به‌احتمال‌زیاد دچار آن بود، به نام «اختلال سوگواری طولانی»، به ویراست پنجم کتاب راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات ذهنی افزوده شد. این تشخیص متکی بر دو عامل است. عامل نخست انکار است: سوگواری‌کنندگان نمی‌توانند مرگ شخصی را که از دست داده‌اند بپذیرند و این خود باعث علائمی مثل غم‌وغصه، خشم یا احساس گناه می‌شود که بیش از دوازده ماه به‌طول می‌انجامد.

همین ماندگاری֯ سوگواریِ عادی را از سوگواریِ طولانی جدا می‌کند. درحالی‌که اولی چون موجی است که گاه اوج می‌گیرد و سپس فروکش می‌کند، دومی مانند خطی افقی پیش می‌رود. سوگواریِ طولانی مبتلایانش را در دام نشخوار ذهنی و درگیریِ فکری می‌اندازد. این به دومین عامل تشخیص می‌انجامد: آسیب‌زایی. بعضی از مبتلایان کار خود را رها می‌کنند؛ بعضی دیگر از اشخاص و مکان‌هایی که آنها را به یاد عزیزِ از‌دست‌رفته می‌اندازد می‌گریزند. گریختن فقط یکی از نشانه‌های بارز این اختلال است. درحالی‌که احساس گناه، خشم و خود را مقصرشمردن از علائم برجسته‌ی سوگواریِ بیمارگون است، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های آن ازدست‌دادن معنا در زندگی است. اشخاصی که در اندوه و سوگواریِ ممتد و طولانی فرو می‌روند اغلب معنا و مقصدی در زندگی بدون عزیزِ ازدست‌رفته نمی‌یابند.

این همان چیزی است که مادرم می‌گفت. بیست سال پس از مرگ کلودیا، مادرم هنوز می‌گفت: «وقتی خواهرت مرد، تکه‌ای از وجود من هم با او مرد. من دیگر هرگز سالم و سرحال نخواهم شد.» البته او تا وقتی مجبور بود زنده ماند. اما تنها چیزی که انتظارش را می‌کشید تجدید دیدار با کلودیا بود. اگر دچار سرطان می‌شد از درمان امتناع می‌کرد. خواستم به او کمک کنم تا درمانگری بیابد، اما او این کار را به سخره گرفت.

مراقبت از من برای او به وظیفه‌اش تبدیل شده بود، اما برایش لذتی نداشت. من علتش را نمی‌فهمیدم. اما اکنون تحقیق پژوهشگران در ژاپن و ایتالیا نشان می‌دهد که چگونه سوگواریِ طولانی همدلی و احساس یگانگی را کم می‌کند. دانشمندان به افراد داغ‌دیده عکس‌هایی از عزیزِ ازدست‌رفته‌ و عکس‌های دیگری از بستگان یا غریبه‌های زنده نشان دادند. سپس واکنش همدلانه‌ی آن افراد را با نوعی روش تصویربرداری (fMRI) سنجیدند. نتیجه: هرچه بیماران سوگوارتر بودند، همدلیِ کمتری با بستگانِ زنده‌ی خود داشتند. اما همدلی‌شان با شخصِ درگذشته افزایش یافته بود.

مادرم تنها مورد نبود. تحقیق گسترده‌ای در سال ۲۰۲۱ نشان داد که بین ۷ تا ۱۰ درصد از همه‌ی افراد داغ‌دیده دچار سوگواریِ بیمارگون می‌شوند. وقتی تعداد مرگ‌ها در زمان همه‌گیری کووید-۱۹ افزایش یافت، تعداد سوگواران بیمارگون هم طبیعتاً افزایش یافت. این فزونی فقط ناشی از افزایش عددیِ مرگ‌های مربوط به همه‌گیری نبود، بلکه چگونه مردنِ افراد است که تعیین می‌کند آیا بازماندگان دچار این اختلال می‌شوند یا نه. به قول کاترین شی‌یر (Katherine Shear)، روان‌پزشک بالینی و مدیر مرکز سوگواریِ طولانی در دانشگاه کلمبیا در نیویورک، «اگر شخص نزدیکی را به‌طور غیرمنتظره از دست دهید، بیشتر احتمال دارد که دچار سوگواری طولانی شوید».

ازدست‌دادنِ ناگهانی شامل مرگ بر اثر قتل، خودکشی، تصادف یا بیماریِ غیرمنتظره، مانند کووید-۱۹، می‌شود. ازدست‌دادن در صورتی تبدیل به ضربه‌ی روحیِ شدیدتری می‌شود که شما فرصتی برای خداحافظی نداشته باشید. حاصلِ آن اغلب احساس ضعف و ناتوانی است. همان‌طور که اندریاس مائرکر (Andreas Maercker)، روان‌پزشک، در راهنمای بالینی‌اش با عنوان عواقب ضربه‌ی روحی (۲۰۲۲) می‌نویسد، عوامل شخصی، مانند جنسیت مؤنث، تحصیلات کم و اختلال ذهنی موجود، خطر ابتلا به سوگواری طولانی را افزایش می‌دهند. ازسوی‌دیگر، داشتن خانواده‌ای غم‌خوار و مهربان و وجود حلقه‌ای از دوستان نزدیک و صمیمی می‌تواند خطر سوگواری طولانی را کاهش دهد.

اما حتی یک خانواده‌ی غم‌خوار و مهربان هم نتوانست از امی کوتزولا-کرن (Amy Cuzzola-Kern) که در دام سوگواری طولانی افتاد محافظت کند. در یک صبح دسامبر ۲۰۱۶ پدر این مددکار اجتماعیِ ساکن اِری در پنسیلوانیا به او زنگ زد و گفت: «مشکلی برای برادرت کریس پیش آمده است. نمی‌توانم او را بیدار کنم. فکر می‌کنم که مرده است.» او با عجله سوار ماشین شد و به خانه‌ی پدر و مادرش رفت، اما کار از کار گذشته بود. کریس، ورزشکاری که تازه پنجاه‌سالگی را پشت‌سر گذاشته بود، در خواب مرده بود. کالبدشکافی بعداً نشان داد که او دچار انسداد عروق کرونری بوده است. هیچ‌کس از این امر خبر نداشت، چون هیچ علامتی از بیماری در کریس دیده نمی‌شد. مرگ او مثل اجل معلق خانواده را تکان داد.

امی در مکالمه‌ای ازطریق زوم به من گفت: «می‌دانستم که او مرده، اما نمی‌خواستم این را قبول کنم. در حالت انکار شدید بودم.» کریس تنها برادر و بهترین دوست او بود. او خواهر نداشت. آنها از زمان کودکی هر روز یکدیگر را می‌دیدند. در پی مرگ او، فکروذکر امی این بود که نقش او در مقام خواهر چه می‌شود. طی دو سال و نیم بعد، زندگی اجتماعیِ امی به هم خورد. پیش از مرگ کریس، او پرانرژی، فعال و اهل معاشرت با دیگران بود. پس از مرگ کریس، امی منزوی و گوشه‌گیر شد و از وقت‌گذرانی با خانواده و دوستانش دست کشید. وقتی همسرش از او خواست که او را در امور خیریه و نیکوکاری همراهی کند از این کار امتناع ورزید.

امی می‌گوید: «گوشه‌ی عزلت اختیار کردم. به‌ندرت خانه را ترک می‌کردم. و وقتی بیرون می‌رفتم، برای راه‌پیمایی طولانی می‌رفتم. تنهای تنها.» او مسیرهایی را برمی‌گزید که در آنجا به یاد کریس نیفتد. او می‌ترسید که دوستان مشترکشان را ببیند، و چون ممکن بود که آنها از کریس حرف بزنند، امی از رفتن به میخانه یا سینما اجتناب می‌کرد. او می‌گوید: «در خواربارفروشی هدفون کوچکم را سریع در گوشم می‌گذاشتم تا مجبور نباشم با کسی حرف بزنم.» الگوهای انکار و اجتناب او، هر دو، علائم آشکار اختلال سوگواری طولانی هستند. اما او در ابتدا متوجه این علائم نبود.

آنچه امی متوجهش شده بود غمی عمیق و دائمی بود و سرانجام با خود فکر کرد که دو سال و نیم رنج‌کشیدن کافی است. او به پزشک خانوادگی‌اش گفت که تمام مدت بی‌حوصله و ناراحت است و از او کمک خواست. دکتر به افسردگیِ او مشکوک شد و برایش داروی ضدافسردگی تجویز کرد. او شرح می‌دهد: «بعد از شش ماه مداوا اگر سعی می‌کردی به هر قیمتی توجه مرا جلب کنی باز موفق نمی‌شدی. این معالجه اصلاً هیچ کمکی به کاهش اندوه و سوگواری‌ام نکرد.» تقریباً مثل هر روان‌درمانگری که «غصه را چاره می‌کند»، امی هم به‌دنبال درمان ازطریق گفت‌وگو رفت. بااین‌همه، درمان او، حتی همراه با داروهای ضدافسردگی، موفق از آب درنیامد. علتش آن بود که افسردگی نوعی اختلال خُلقی است، اما سوگواری طولانی نوعی اختلال ناشی از استرس، مشابه با اختلال روانیِ بعد از حادثه (PTSD)، است و در ناحیه‌ی دیگری از مغز ریشه دارد.

پژوهش‌ها این امر را تأیید می‌کنند. در سال ۲۰۱۶ یکی از این تحقیقات نشان داد که تأثیر داروی عموماً تجویزشده‌ی ضدافسردگیِ سیتالوپرام (citalopram) از دارونما بیشتر نیست. در این تحقیق بعضی از بیماران هم‌زمان تحت درمانی قرار گرفتند که به‌طور خاص برای اختلال سوگواری طولانی طراحی شده بود. بااین‌همه، این دارو تأثیر مثبت اندکی بر آن دسته از بیمارانی داشت که دچار افسردگی کلاسیک هم بودند. به‌عبارت‌دیگر، فقط علائم افسردگی بهبود یافت، نه علائم مربوط به سوگواری.

این آزمایش در واقع می‌تواند توضیح دهد که چرا مادرم وقتی سرانجام داروی ضدافسردگی را امتحان کرد برای مدتی کمی بهتر شد؛ او دریافت که افسردگی برای مدتی از بین می‌رود، اما علائم مربوط به سوگواری طولانی‌اش به‌هیچ‌وجه فروکش نمی‌کند. بنابراین، پس از امتحان‌کردن چند داروی ضدافسردگی، از این کار منصرف شد.

ما اغلب دراین‌باره جروبحث می‌کردیم که او نمی‌خواهد روان‌درمانی را امتحان کند. من از پیش مادرم رفته بودم و در شهر نزدیکی شغلی را شروع کرده بودم، اما بازهم به او می‌گفتم که حاضرم با او نزد یک روان‌درمانگر برویم. او پیشنهاد مرا با رگباری از پرسش‌های بدیهی رد می‌کرد. «روان‌درمانگر چه کمکی می‌تواند به من بکند؟ آیا او می‌داند که ازدست‌دادن دختر برای مادر یعنی چه؟» جای بحث نبود. او فکر می‌کرد که تقدیرش این بوده و باید تا آخرین لحظه‌ی زندگی با این نگون‌بختی بسازد. او می‌گفت که دردِ مادرِ فرزند‌مرده درمان‌ناپذیر است.

حق با او بود. واقعیت این است که مادران سوگوار در پی ازدست‌دادن فرزند هرگز به زندگی عادی برنمی‌گردند. تحقیقی در سال ۲۰۲۲ نشان داد که این تجربه فعالیت مغزی آنان را تغییر می‌دهد. پژوهشگران در دانشگاه کالیفرنیا در اِرواین عکس‌های کودکان درگذشته را به مادران سوگوارشان نشان دادند و جریان خون مغزشان را با اسکنر fMRI تصویربرداری کردند. آنها ارتباطی فوق‌العاده قوی میان دو ناحیه‌ی مغز یافتند: ناحیه‌ی نخست، آمیگدال (amygdala)، تعیین می‌کند که چه‌چیزی مهم است و اضطراب را مدیریت می‌کند. دومی، هسته‌ی شکمی تالاموس (paraventricular thalamic nucleus)، بر چگونگیِ واکنشِ ما به خاطرات عاطفیِ بلندمدت تأثیر می‌گذارد. نوعی حلقه‌ی بازخوردی میان این دو ناحیه وجود دارد و گاه حتی پاسخ جنگ یا فرار را برمی‌انگیزد. پژوهشگران همچنین دریافتند که سوگواری شدید، توانایی مادران برای یادگیری، استفاده از زبان و مدیریت افکار را به‌طور دائمی کاهش می‌دهد.

عصب‌شناسان دهه‌هاست که می‌دانند سوگواری بر مغز تأثیر می‌گذارد. پیش‌تر، در سال ۲۰۰۳، مری-فرانسیس اوکانر (Mary-Frances O’Connor) از دانشگاه آریزونا با استفاده از اسکنر fMRI به این تغییرات پی برد. او و گروهش با هشت شرکت‌کننده مصاحبه کردند تا جزئیات مرگی را که رخ داده بود گردآوری کنند. آنها همچنین عکسی از درگذشتگان را هم از شرکت‌کنندگان در این تحقیق دریافت کردند. سپس این دانشمندان با نشان‌دادن آمیزه‌ای از عکس‌های درگذشتگان و کلماتی مثل «تشییع جنازه» که برای شرکت‌کنندگان یادآور مرگ بود واکنش‌های ناشی از سوگواری را در شرکت‌کنندگان بررسی کردند. تصاویر حاصل از fMRI نشان داد که شبکه‌ی کاملی از نواحی مغز، ازجمله نواحی مربوط به پردازش، تصویرسازی و بازیابی خاطرات آکنده از احساس، روشن شده‌اند. تحقیقی مشابه با کلمات و عکس‌های خنثی چنین چیزی را نشان نداد.

سوگواری اندازه‌ی مغز را هم تغییر می‌دهد. اوکانر یافته‌های پژوهشی در چین را با من در میان گذاشت که نشان می‌داد هیپوکامپِ چپ‌ِ افراد سوگوار کوچک‌تر است، ناحیه‌ای از مغز که شبیه به اسب دریایی است و نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری خاطره‌ها دارد. هیپوکامپ در حافظه‌ی کلامی هم نقش دارد؛ تحقیقی که در کالیفرنیا انجام شده بود نشان می‌داد که حافظه‌ی کلامی مادران سوگوار کاهش یافته است. سوگواری این ناحیه‌ی مغزی را به‌طور غیرمستقیم، درنتیجه‌ی استرس بیش از حد، منقبض می‌کند. به گفته‌ی اوکانر، «آنچه باعث انقباض هیپوکامپ می‌شود افزایش شدید کورتیزول، هورمون استرس، است».

هورمونِ به همان اندازه مهم دیگری این امر را روشن‌تر می‌کند که چگونه سوگواری طولانی مغز ما را تغییر می‌دهد. «هورمون اجتماعیِ» اکسی‌توسین (oxytocin) که در هنگام شیردادن از پستان و آمیزش جنسی به‌طور طبیعی ترشح می‌شود به گیرنده‌هایی در مغز متصل است. به گفته‌ی اوکانر، «ما عقیده داریم که بیماران مبتلا به اختلال سوگواری طولانی، گیرنده‌های اکسی‌توسین کمتری در سیستم پاداش‌دهیِ خود دارند». در یکی از پژوهش‌های اخیرْ او این هورمون را ازطریق اسپری بینی به بیماران داد و این باعث افزایش فعالیت در همان نواحی مغزی شد که در سوگواران فعال‌تر است. بنابراین، بی‌تردید اکسی‌توسین به‌نحوی در این امر دخیل است. اما این هورمون علائم سوگواری را کاهش نداد. درنتیجه، اسپری بینیِ درمان‌کننده‌ی سوگواری طولانی به این زودی‌ها وارد بازار نخواهد شد.

اما داروی دیگری هست که آینده‌ی بهتری دارد. پژوهشگران «وایل کورنل مدیکال کالج» در نیویورک، به سرپرستی هالی پریگِرسون، جامعه‌شناس پزشکی، می‌گویند که اختلال سوگواری طولانی را می‌توان نوعی اعتیاد دانست، زیرا دارای همان مسیرهای پاداش اعتیاد به الکل یا داروهای مخدر است. به همین دلیل، اکنون آنها قرص‌های نالتروکسان (naltrexone) را به شرکت‌کنندگان در یک آزمایش بالینی می‌دهند. نالتروکسان یک داروی مخدر است که برای درمان اعتیاد از آن استفاده می‌شود. پریگرسون و گروهش می‌گویند که نالتروکسان سریع‌تر از اکثر داروهای ضدافسردگی عمل می‌کند و از دیگر داروهای مخدر رایج برای درمان اعتیاد، مثل متادون، ارزان‌تر است. این دارو به جلوگیری از خودکشی‌های ناشی از سوگواری هم کمک می‌کند.

هرچند این آزمایش هنوز پایان نیافته است، اما پریگرسون در ایمیلی به من نوشت که روان‌پزشکان مفیدبودن این رویکرد را گزارش کرده‌اند. به گفته‌ی او: «مصرف نالتروکسان توسط مبتلایان به اختلال سوگواری طولانی سبب شده است که جرئت کنند از خانه و خلوت خود خارج شوند و به‌دنبال فرصت‌هایی برای پیوندهای جدید اجتماعی باشند.» این درمان مبتنی‌بر کاهش توجه مدام به شخص درگذشته است. تضعیف این پیوند درهای روابط جدید را به روی بیماران شفایافته می‌گشاید.

باوجوداین، اوکانر روان‌درمانیِ تخصصی را برای برطرف‌کردن علائم سوگواری طولانی ترجیح می‌دهد؛ به نظر او، نالتروکسان آن‌قدر قوی است که نه‌تنها می‌تواند دل‌بستگی‌های قدیمی را کاهش ‌دهد، بلکه ممکن است از دل‌بستگی‌های جدید به دیگران هم جلوگیری کند. و اکنون روان‌درمانی‌های تخصصی را بیش‌ازپیش می‌توان یافت.

به‌رغم سه روان‌درمانی ناموفق، امی کوتزولا-کِرن ناامید نشد. او اینترنت و روزنامه‌ها را زیرورو کرد تا بفهمد که چه مشکلی دارد و کمکی بیابد. ازقضا، او به مقاله‌ای برخورد که نامی از «مرکز سوگواری طولانی» برده بود. شی‌یر، مدیر این مرکز، درمانی را یافته بود که آن را «درمان اختلال سوگواری طولانی» (PGDT) می‌نامید.

من نیز برحسب تصادف این تشخیص و معالجه را پیدا کردم. دیگر به‌طور فعال به‌دنبال توضیحی برای وضعیت مادرم نبودم. ناامید شده بودم و از تعقیب این موضوع دست برداشته بودم. اما پارسال در صبح یک روز ماه ژوئن ایمیلی دریافت کردم که فصلی از کتاب جدید شی‌یر درباره‌ی درمان اختلال سوگواری طولانی را در بر داشت. من در مقام یک روزنامه‌نگار آن را تحت‌عنوان «ایده‌های خبری و گزارشی» ثبت کردم و عصر به آن رجوع کردم. پس از خواندن چند صفحه، چشمانم از تعجب گرد شد: مادرم تمام این شرایط را داشت. این تنها فرصت من برای سردرآوردن از وضعیت مادرم بود. لازم بود که با پژوهشگران صحبت کنم، تحقیقات را زیرورو کنم و درباره‌ی این اختلال بنویسم. احساس می‌کردم که این آخرین کاری است که می‌توانم برای مادرم انجام دهم. بنابراین، به شی‌یر زنگ زدم تا بفهمم که او چگونه این معالجه را پیدا کرده و چه نتیجه‌ای گرفته است.