عصر نو :ترجمه از: رحیم کاکایی: هزاران سال مردمانی که ساکن قلمرو ترکمنستان شوروی(سابق.مترجم) شدند شهرهایی ساختند که پر از بناهای متنوع بود. رویدادهای تاریخی منجر به نابودی نه تنها شهرها، بلکه تمام تمدن ها شدند. یاد آوری آنها در حال حاضر شامل آثار با ا رزش فرهنگ مادی و در وهله نخست آثار معماری است. اهمیت این آثار ارزشمند برای شناخت تاریخ مردم ترکمن اجتناب ناپذیر است. آثار معماری که در ترکمنستان شوروی حفظ شده اند، بازتاب تمامی دوره های تاریخی اجتماعی تکامل بشریت هستند. دوران آنتیک(باستان) با دژها و قصرهای شهر نسا ارائه شد و فرهنگ ساختمانی بیش از هزار سال دوره فئودالیسم در دژها، خرابه های شهرهای قدیمی، کاروانسراها، آرامگاه ها، مدارس و مساجدی که در دهستان،سرخس،مرو، کهنه اورگنج و دیگر مراکز تمدن سده های میانه حفظ شده اند آشکار می شوند.
پیوستن ترکمنستان به روسیه موجب تکامل شهرهای نوع جدید با مراکز صنعتی شد. دوره سرمایه داری میراث مهم معماری را در کراسنوودسک،عشق آباد، چارجو، بایرام‌آلی و دیگر شهرهای ترکمنستان بجا گذاشت. ورود ترکمنستان به دوره سوسیالیسم مردم ترکمن را به امکان شکوفایی کامل ابتکار عمل سازنده و نیروی خلاق تامین کرد. در جمهوری سوسیالیستی سازندگی سریع جامعه آغازشد. طی ۵۰ سال حکومت شوروی شهرهای جمهوری ترکمنستان شوروی به مقیاس وسیعی به ساخت وسازهای صنعتی و مسکونی دست یافت.
ترکمنستان با وجود شرایط جغرافیایی نامطلوب، کشورِ فرهنگهای کهن است.اکتشافات باستان شناسان شوروی ثابت کرد که جامعه انسانی در منطقه ترکمنستان شوروی در دوران پارینه سنگی– بیش از ۳۰۰ هزار سال پیش پدیدآمده است(دوران پارینه‌سنگی یا پالئولیتیک قدیمی‌ترین دوران ماقبل تاریخ انسان و فرهنگ مادی انسانی و دورانی است که در آن انسان برای نخستین بار از ابزار سنگی دست‌ساز استفاده کرد. ویکیپدیا.مترجم). در هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد در منطقه دامنه کوه کوپت داغ تمدن کهن ترین کشاورزانی که در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد به شکفتگی خود دست یافتند، بوجود آمد.
در هزاره دوم پیش از میلاد در اینجا نخستین شهرها پدید آمدند و مناسبات جمعی اولیه جای خود را به برده داری داد. کشاورزان باستان همواره دره‌های رودخانه ها را مورد بهره برداری قرار می‌دادند. در صحراها و بیابانها مانند واحه های کشاورزی قبایل ایرانی زبان زندگی می کردند. درآمیزی کشاورزی آبیاری شده با دامداری کوچ نشینی و نیمه کوچ نشینی اساس و پایه اقتصاد ترکمنها و نیاکان آنها را از اعماق دوران باستان تا سده بیست تشکیل می‌داد. در قلمرو جمهوری آثار متعدی از گذشته همچون خرابه‌های شهرهای قدیمی، قلعه‌ها، کاخ‌ها و دژه‌ها، بناهای عمومی شکوهمند سده‌های میانه مانند مساجد، مدارس، کاروانسراهایی که در آن هنر شگفت انگیز سازندگان صنایع دستی و طراحی دکورهای ملی را جا داده اند حفظ شدند.
هنوز بیشتر آثار فرهنگ مادی، باقی مانده بناهایی با نقاشی دیواری، هیکل تراشی، سرامیک، ابزار خانگی و بسیاری چیزهای دیگر در زیرزمین پنهان هستند. همه اینها فرهنگ هزارساله مادی مردم ترکمن و نیاکان آن و تاریخ نابودی تمدنها در نتیجه تهاجم استیلاگران، تاریخ جاودانه و پیروزمند تلاش مردم برای سازندگی و خلاقیت است. در سده ششم پیش از میلاد واحه‌های کشاورزی در قلمرو کنونی ترکمنستان توسط پادشاهان ایرانی از سلسله هخامنشیان به غنیمت گرفته شدند. در سده چهارم پیش از میلاد به منطقه ارتش اسکندر مقدونی حمله کرد. دیرتر در منطقه ترکمنستان جنوبی پادشاهی اشکانی بوجود آمد و بخش شرقی قلمرو جمهوری کنونی ترکمنستان جزو پادشاهی کوشانی شد. در ربع دوم سده سه پیش از میلاد همه قلمرو ترکمنستان جنوبی جزو دولت ایرانی ساسانیان گردید که در آن مناسبات برده داری بتدریج به روابط فئودالی تبدیل می‌شد.
همزمان در نواحی دامداری صحرایی در نتیجه تهاجم قبایل ترک از آسیای مرکزی ترکیزاسیون مردم کوچ نشین و نیمه کوچ نشین آغاز شد. در سده هفتم میلادی به محدوده‌ها و سرحدات آسیای میانه استیلاگران نوین – اعراب، که تا حدی در اینجا ساکن شدند حمله کردند.اعراب بطور خشونت آمیزی دین جدید – اسلام را، که تاثیر نیرومندی بر ساختار زندگی بومی، فرهنگ معنوی و معماری گذاشت برقرار ساختند. از سده نهم قلمرو ترکمنستان از خلفای عرب آزاد می‌شود. در جریان مخاصمات فئودالی تغییر سلسله‌های حاکمان محلی: طاهریان(سالهای ۸۷۳-۸۲۱)، سامانیان(سالهای ۹۹۹-۹۰۰)، غزنویان(سالهای ۱۰۴۰-۹۹۹) روی می دهد. در این دوران زراعت آبی توسعه وسیعی پیدا می‌کند و شبکه آبیاری، که رشد تولید پنبه، گندم، کنجد، انگور و غیره
را تامین می کرد تکامل می یابد. صنایع سرامیک، بافندگی و ساختمانی به سطح بالایی می‌رسند. در سده‌های نهم و دهم میلادی در استپهای آسیای میانه و قزاقستان قبایل ترکان اوغوز مطرح می‌شوند که دولت بزرگی را که هسته اصلی آن مناطقی در سفلای سیردریا بودند تشکیل دادند. در این سده‌ها یا حتی قدری پیشتر بخشی از قبایل ترک زبان آسیای میانه نام ترکمن را می‌گیرد. شکل گیری و تشکیل قوم ترکمن که، یکی از گروه اصلی آن ترکمنهای اوغور بودند آغاز می‌شود.
در سده یازده میلادی قبایل ترکمن به رهبری رؤسایی از طایفه سلجوقی بر ارتش غزنویان غلبه و دولت سلجوقی مقتدری را با پایتخت آن در شهر مرو(سالهای ۱۱۵۷-۱۰۴۰ میلادی) تاسیس کردند. در اواخر سده دوازده در صحنه تاریخی دولت خوارزمشاهیان با پایتخت جدید آن اورگنج( کهنه اورگنج کنونی) پدیدار می گردد. براساس منابع کتبی در دوران اردوی زرین(طلایی) اروگنج پایتخت خوارزم باقی ماند.در حال حاضر ویرانه‌های این شهر در منطقه کهنه اورگنج ایالت تاشاووز جمهوری ترکمنستان قراردارد.کهنه اورگنج یعنی اورگنج بعنوان اثر باستانی توجه بسیاری پژوهشگران آسیای میانه و خوارزم را جلب کرد. طبق داده ابن بطوطه اورگنج در آغاز سده چهارده از خیابانهای وسیع با ساختمانهای متعددی از آموزشگاه‌ها، بیمارستانها و بازارها شکیل می‌شد. علاوه بر بناهای غیر نظامی، او از بناهای مذهبی که بین آنها بویژه مدرسه قوتلوق تیمور، مسجد و مقبره تورابک خانم،سه معبد بیرون شهر شیخ نجم الدین کوبرا، جلال الدین سمرقندی و ابوالقاسم ال زمخشری برمی گزیند سخن بمیان می‌آورد. در سال ۱۳۳۳ میلادی سیاح مغربی ابو عبدالله ابن عبدالله اللاواتی الطنجی در ادبیات معروف به ابن بطوطه از اورگنج دیدن کرد.در اثر تاریخی او بنام « تحفه ای از مشاهدات شهرهای حیرت انگیز وشگفتی‌های سفر»[تحفه الانظار فی غرائب الاسفار] که در سال ۱۳۵۶نوشته شد در آن از شهرهای خوارزم ذکر شده است. بویژه از اورگنج دوران اردوی طلایی، از شهری که رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی دارد سخن می‌رود:« … این شهر یکی از بزرگترین، با اهمیت ترین و زیبا ترین شهرهای ترکان است با بازارهای با شکوه، خیابانهای وسیع، ساختمانهای متعدد و زیبایی های دستچین شده…».
در این اثر همچنین از ساخت و ساز، بازرگانی، محصولات کشاورزی یاد می شود و اطلاعاتی درباره زندگی معنوی ساکنان خوارزم وجود دارد…. نقشه مشهور اطلس کاتالان که در سال ۱۳۷۵ تنظیم شده بود کاملا متفاوت است. در آن با دقتی فوق العاده شهرهای آسیای میانه اورگنج، خیوه، بخارا، خوقند، سمرقند و سایر شهرها روی نقشه آورده شده اند. برخی اطلاعاتی را که نقشه کیهان شناسی ونیزی فرامورو متعلق به سده پانزده چاپ سال ۱۴۵۹ ارائه می دهد، اورگنج (اُرگانسو) دور از دریای خزر واقع شده است.[از کتاب فرهنگ مادی شهرهای خوارزم در سده‌های سیزده و چهارده میلادی.قادیرنیازوف].
با وجود کشمکش‌های درونی، حیات اقتصادی و فرهنگی در قلمرو ترکمنستان در جریان بود. در شهرها بسیاری خانه های پیشه وران و تجار و همچنین بناهای عمومی قابل توجهی ساخته شدند که در بین آنها بناهای بازرگانی و دینی برتری داشتند. در این سده ها مراکز بازرگانی مهم آسیای میانه- مرو،اورگنج، بخارا، سمرقند را به جاده‌های پرجنب و جوش کاروان رو مجهز به چاه های آب و کاروانسراها را مرتبط می ساختند.
در سالهای ۱۲۲۱-۱۲۱۹ میلادی واحه‌های شکوفان ترکمنستان، شهرهای بزرگ با هزاران جمعیت و ساختمانهای پرشکوه توسط اردوی مغولی چنگیز خان ویران شدند. خوارزم واقع در مسیرتجاری مهم چین به شرق اروپا توانست از ویرانی کمر راست کند و در سده چهارده شکوفایی نوینی را پشت سر گذاشت. ولی در سالهای ۱۳۸۸-۱۳۷۰ مردم خوارزم دچار فاجعه نوین شدند- اردوی تیمور این شهر را ویران کرد. خوارزم باستان که منطقه بزرگی در قسمت سفلای آمودریا را در برگرفته بود، در شرق به شهرهای متعدد، روستاها، تولیدات کشاورزی و صنعتگران خود شناخته شده بود. درآغاز سده‌های دوازده و سیزده در اینجا هسته دولت خوارزمشاهیان تشکیل شد. در دوران زمامداری تِکِش(۱۱۷۴-۱۱۹۹) و علاالدین محمد آخرین شاه خوارزم (۱۲۲۰-۱۲۰۰) دولت خوارزم به شکوفایی سیاسی خود دست یافت و سرحدات خود را از ماوراءالنهر تا هند، ایران و مناطق جنوب غربی قزاقستان گسترش داد. در دوران خوارزمشاهیان صنایع دستی، بازرگانی، کشاورزی و امور(فنون) ساختمانی با آهنگ بالایی رشد یافت. این اعتلاء فرهنگی و اقتصادی با تهاجم مغولان متوقف شد. در بهار سال ۱۲۲۱ مغولان اورگنج را پس از محاصره شش ماهه تصرف و خوارزم را به ترکیب دولت مغولی ضمیمه کردند.[ از کتاب فرهنگ مادی شهرهای خوارزم در سده های سیزده و چهارده میلادی.قادیرنیازوف].
پس از سقوط دولت تیموریان در اواخر سده پانزده و آغاز سده شانزده بخش بزرگی از ترکمنستان بین خانات ازبک و ایران تقسیم شد. بخارا و ایران در سده‌های شانزده و هیجده مبارزه خستگی ناپذیری را جهت تملک و تسلط بر واحه‌های حاصلخیز ترکمنستان انجام دادند. جنگهای پی درپی مانع تکامل تمدن و فرهنگ مردم ترکمنستان و موجب رکود اقتصاد عمومی آن شد. در سده شانزده روابط بازرگانی- اقتصادی روسیه و ترکمنستان رو به گسترش گذاشت و در نیمه دوم سده بعد بخشی از ترکمنهای مانغیشلاق به روسیه مهاجرت کردند و در قفقاز شمالی سکونت گزیدند. ترکمنهایی که با مخاصمات و جنگهای بینابینی خسته و درمانده شده بودند بارها از حاکمان روس در خواست حمایت و پشتیبانی کردند. تا میانه‌ی سده نوزده ۱۱۵ هزار ترکمنهای خزر بصورت داوطلبانه تبعه روسیه شدند.
در سالهای دهه ۱۸۸۵- ۱۸۶۰ همه قبایل ترکمن تحت حاکمیت تزار روسیه بودند. اما سرزمین ترکمن بصورت پراکنده بین مناطق ماوراء خزر نواحی ترکستان، خانات خیوه و امیران بخارا باقی ماند. در دهه سالهای هشتاد سده نوزده راه آهن ماوراء خزر کشیده شد که براثر آن شهرهای نوع جدید، که طبق سیستم منظم نقشه کشی شده، آشغابات(عشق آباد) ، چارجوی، مرو(۱)، کراسنوودسک و دیگرشهرها بوجود آمدند و درآنها برای نخستین بار موسسات صنعتی ظاهر شدند. با وجود اداره سیستم استعماری و سیاست ارتجاعی تزاریسم، پیوستن ترکمنستان به روسیه به لحاظ عینی اهمیت تاریخی ترقی خواهانه بزرگی را در بر داشت، زیرا که مردم ترکمن به پرولتاریای روسیه نزدیک شد و به مبارزه قهرمانانه علیه استبداد و سرمایه داری مبادرت ورزید.
__________________
۱- آشغابات(عشق آباد) از ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۷ پولتوراتسکی نامیده می شد و در سال ۱۹۲۷ نام ملی آشغابات را گرفت؛ چارجوی و مرو از سال ۱۹۳۷ نامهای ملی خود چارجو و ماری را دارند.