گفتگو با حاج بای محمد قلیچی در باره مختومقلی و اندیشه هایش

اولکامیز: اشاره – حاج بای محمد قلیچی یکی از شاعران پرکار و پرتلاش ترکمن صحرا  است . از این شاعر مراوه تپه ای  تاکنون ۹ کتاب به چاپ رسیده است.  استاد قلیچی آثاری همچون : ایلیمه سوغات، ایلیم حقدا، داغ بأگول لری ( شعر و زندگی محمد ایشان گوگلان ) ، دریادان دامجا ( شعر و زندگی آق اویلی جانقربانی ) ، عمر یؤلی ( شعر و زندگی آنه محمد قربانی ) – آق چشمه ( اشعار بردی کوسه ) ، دیوان صحت ایشان ، از صحرا تا خدا ( زندگینامه شهدای شهرستان مرواه تپه ) را تقدیم علاقمندان فرهنگ و ادبیات نموده است. وی در کنار تألبف و تحقیق و نگارش، مدرس جلسات مختومقلی خوانی در مرواه تپه می باشد.

به همین بهانه لحظاتی با حاج بای محمد قلیچی هم نفس شدیم. با ما همراه باشید : استاد ، به نظر شما راز و رمز محبوبیت مختومقلی چیست؟ چرا فراغی در در قلوب ترکمنها جای داشته و فراموش نشدنی است؟

مختومقلی زبان گویای مردم ترکمن است. احساسات ، اعتقادات ، اخلاقیات ، دین و دیانت و طبیعت و رسوم و باورهای را  گفته است به واقع حرف دل مردم ترکمن را بیان می کند شاعری که زبان ترکمنی را احیا کرده است . اشعارش اغلب در بین مردم  بصورت ضرب المثل بکار رفته و از طرفی برخی ضرب المثل های ترکمنی را  در اشعارش  به کار برده است که تفکیک این دو سخت و مشکل است.

اشعار مختومقلی چه تفاوتی با اشعار دیگر شاعران ترکمن دارد ؟

مختومقلی شاعری معنی گراست. به محتوا و پیام اشعارش بیشتر توجه دارد به فکر ظاهر نیست بلکه با باطن سر و کار دارد . مختومقلی اولین بار این سبک را گفته است از نظر اسلامی اعتقادی اشعارش پررنگ است دولت محمد آزادی هم گفته ولی به زبان قدیمی ترکمنی و جغتایی است.

فراغی در اشعارش به چه مفاهیمی بیشتر تاکید کرده است؟

به اخلاق و انسانیت و مردمداری. او می گوید:  اصلا آدامزادا آجی سؤز اورمانگ

از دیدگاه مختومقلی انسانیت ملاک و معیار است او راه راست را به ما نشان می دهد. در این زمانه که با مشکلات روحی – روانی و بداخلاقی ها و نامهربانی ها زیادی مواجه هستیم و اصل بنیادین اعتماد در بین مردم کمتر شده چه درس هایی از مختومقلی می گیریم ؟

فرهنگ، زبان ، تاریخ ، دین و دیانت را از مختومقلی بگیریم. از نظر روحی – روانی هر چه بخواهیم در مختومقلی می بینیم. آگر اشعارش را با دقت و تأمل بخوانیم می آموزیم که در زندگی آرامش در کنار صداقت و قناعت و کار و تلاش میسر می شود مختومقلی حتی  به نظافت که از اصول بهداشتی است اشاره کرده . مثلا :

آز ایگین آز یاتغین، ینه آز سؤزله                   کؤپ سؤز سنی ایل ایچینده خوار ایلار

در این مصراع به سه چیز تاکید می کند که توصیه پزشکان است.

استاد ، مختومقلی بیشتر از کدام منابع بهره می گیرد؟

منبع مختومقلی قرآن و احادیث رسول الله است . در واقع می توان گفت که مختومقلی مفاهیم و تعالیم و دستورات و احکام قرآن را به زبان ترکمنی بیان کرده است. مثلا:  داغلار یرینگ میخی دیر  / والجبال اوتادا  ادب و اکرام و احترام را مختومقلی می آموزد . مختومقلی زندگی مردم را بیان می کنند.

در باره مراسم بزرگداشت مختومقلی فراغی  که در اردیبهشت ماه برگزار میشود صحبت کنید ؟

بیش از سه  دهه است که مراسم بزرگداشت مختومقلی در فصل بهار در شهرها و حتی روستاها و دانشگاه های منطقه برگزار میشود. به ویژه مراسم رسمی و غیر رسمی  سر مزار که آخرین پنج شنبه – جمعه اردیبهشت ماه در سر مزارش در آق توقای با حضور اجتماع کثیری از مشتاقان به فرهنگ و ادبیات و مسئولین کشوری و استانی  به همت اداره کل ارشاد و فعالین فرهنگی منطقه و تشکل ها  برگزار میشود نمود ویژه ای دارد. مراسمی که اجتماع عظیمی از فرهنگدوستان و علاقمندان به ادبیات و موسیقی بر سر مزار شاعر همدلانه گرد هم می آیند و رویداد بزرگی را خلق می کنند که در اذهان می ماند و تاثیرگذار است. حتی غیر ترکمن های علاقمند نیز به این مراسم می آیند.

برگزاری مراسم بزرگداشت مختومقلی چه نتایج و دستاوردهایی دارد ؟

اول اینکه مختومقلی را به ما می شناساند . سخنان و افکار و اندیشه های مختومقلی را نشر می دهد . متوجه این نکته می سازد که در میان ما  شاعران و نویسندگان و هنرمندان و فرهیختگان خلاق و توانمندی هستند که برای اعتلای فرهنگ و ادب و هنر تلاش کردند و نور و روشنایی بخشیدند و رفتند . تکریم  احترام گذاشتن به انسانهای عارف و عالم  و شاعر و هنرمند را عملا نشان می دهد .

در مورد  کلاسهای مختومقلی خوانی که در مراوه تپه برگزار می شود توضیح دهید ؟

این کلاسها به همت جمعی از فعالین فرهنگی  از ۱۶ آذرماه سال ۹۵ در کتابخانه عمومی مراوه تپه آغاز شد.  پس از چند ماه به پژوهش سرا انتقال یافت. در سال ۹۶  چند ماهی با همکاری مسئولین دانشگاه پیام نور مرواه تپه در این مکان  برگزار شد. سپس از مهر امسال  بار دیگر مکان برگزار کلاسها به  کتابخانه عمومی مراوه تپه  تغییر یافت و الان این حرکت فرهنگی تثبیت یافته است. این کلاسها بصورت هفتگی و سه شنبه شب ها از ساعت  ۱۸ الی ۱۹  برگزار می شود که دوستداران  به فرهنگ و ادبیات در آن حضور شوق انگیز دارند. این حقیر به عنوان مدرس در خدمت عزیزان هستم . در این کلاسها در هر جلسه سه الی چهار شعر مختومقلی  از کتاب دیوان مختومقلی چاپ قاضی خوانش شده و شرح و معنی می شود..در این جا لازم می بینم از همه علاقمندان دعوت می کنم که در این کلاسها حضور به رسانند .

آیا مختومقلی اهل سیر و سفر بود در این باره توضیح دهید ؟

بله . در شعر یایلاقلاری بار به سیر و سفر اشاره کرده است.

سفر ادبچ بارساق نوشاه ملکینه      کونگول ایسلانی دک یایلاخلاری بار

بعد می گوید :

هندی کمین اگنشینگ بولما سا                 پادشالیق پوشش

فرزند دولت محمد آزادی از واژه های ایل گوگلان در اشعارش استفاده کرده است؟

مختومقلی کلمات مختلفی استفاده کرده است برخی ناشران دیوان کلمات گوگلانگ رادر دیوان کنار گذاشتند و به زبان امروزی نوشتند اگر اصل نسخه نوشته شود بهتر است

مثلا بیر کاکلیک ذروه  .. .

بجای ذروه، در برخی نسخ  کرپه می آورند که اشتباه است چون  کرپه قوزی دا بار برای مثال :

اوغلونلاری گیددی قوزی سچمانه                             کورپه قوزی اودنه دیر قاچمانا

و یا در شعر دیگری کلمه  پاراویچ را فراپیچ نوشته اند  در بیت:

 پلک پاراویچ آلیب ساوری منی

در میان گوگلان ها پاراویچ بار. ابزاری بوده که با آن گندم را تمیز می کردند

علت اینکه برخی از اشتباهات لفظی در دیوان مختومقلی راه یافته است را بیان کنید؟

هر کس دیوان مختومقلی را چاپ کرده گفته دیوان کامل مختومقلی است اگر کامل باشد نمی توان اضافه کرد یا کاست اگر بگویند دیوان بهتر است  مختومقلی در یکی از اشعارش گفته:

دنیا داشینگ دمیر دوزاق تورلاییپ   اجل شیری انگراب یاتیر گؤرله ییپ

انگراپ نیست بلکه آنگدیپ است از آنگداماق گرفته شده به معنی کمین کردن. انگره مک یعنی فریاد زار است که این جور در نمی آید. در نسخه مانقشلاق آنگدییپ بار آمده که بهتر است.

و یا در شعر یلدیم توت بیت :  زر دوکویان چین قوللارنی قوللدانیپ    تیز هم بولسانگ نوح یاشینا گلدیم توت

که قولدانیپ آمده که باید قوللانیپ باشد که از قوللاماک گرفته شده در زبان گوگلانگ به خدمت گرفتن می باشد.

 در دیوان مختومقلی چاپ قاضی در صفحه ۴۶۴ در قسمت توضیحات چنین آمده است :

نه گوهر دیر نیرده یاتیر کم بها             نیچک اثبات اتمیش سوره طه

گرگی چوپان بره بلبل آژدارها               باشی سنینگ بیر اؤیده دیگی بیلمز

 منظور از مصرع سوم موسی، موجک ،قوین، آژدارها (موسی نینگ عصاسی ) است ، نظر شما  در این باره چیست؟

به نظر من اگر به بخواهیم اشعار مختومقلی را بفهمیم حتما کتاب را خوب بخوانیم. اغلب اشعار معمایی معنی اش در داخل کتاب پیدا می شود  این در صفحه ۱۴۲ آمده چنین نوشته است ، مختومقلی از ذنوبی می پرسد

کونگول حقه سینه بره ایماندیر                          نفسینگ آزدارها دسیر بؤری شیطاندیر

طاعتینگ بلبلدیر عقلینگ – چوپاندیر                      بیزی اؤستاد بیسنگ خبر برا

نکته دیگری اگر به ذهنتان می رسد بیان کنید ؟

از دیگر نکات مختومقلی در بیت :

دوق تالاشار سبزه خلعت گیماگه                    کیلیم گؤزل زات دیر دون تااپیلماسا

تلاشار به معنی تلاش کردن است کلمه ای ترکمنی است و یا در بیت :

هر کیم سولوو من دییر اولماز اعتبار                سنل ساچی قلیچابیلی بولملاسا

سولوو به معنی زیباست.

آقای قلیچی در پایان اگر شعری در باره مختومقلی دارید قرائت کنید؟

فراغينگ حضوريندا

السلام عليكم ای اهل القبور

السلام عليكم ای اهل الصبور

السلام عليكم ای مكانی نور

سانگا سلام سؤز مُلكی‌نينگ چراغی

بييک شاهئر مختومقلی فراغی

ياغتی سالدینگ عقل‌لرینگ اؤيۆنه

قوُوانچ بوْلدوُنگ گؤوۆن‌لرينگ كؤيۆنه

بزگ بردينگ بوُ تۆركنمينگ توْيوُنا

غيرات ساچاغی‌‌نینگ سن‌سينگ چؤره‌گی

بييك شاهير مختوم قلی فراغی

بركت سن ادبيات مُلكينه

گویچ گتيردينگ بوُ صحرانينگ خلقينا

قارشی دوُردوُنگ عدالت‌سيز توْلغوُنا

سن بوْلوُپ سن ايل الی‌نينگ ياراغی

بييک شاهير مختوم قلی فراغی

دوُشمانا آتیپ سن هيبت اوْقینی

ظالم اييمه‌سين ديپ مظلوم حقينی

ياندینگ گؤرۆپ چرخينگ يیقا-يیقینی

صحرا گوره‌سی‌نينگ سنسينگ يۆره‌گی

بييک شاهير مختومقلی فراغی

چأكسيز قوُوانیپ‌سینگ خلقینگ خوْشلوُغینا

آرمان چكدينگ منگلی قیزینگ داش‌لیغینا

ياندینگ گؤرۆپ ايلينگ گؤچه-گؤچلـۆگينه

بوْلسام دييدينگ ايل الب‌نينگ ياراغی

بييک شاهير مختومقلی فراغی

هم هيبت سن، هم فرياد سن، غيرات سن

هم بگنچ سن، هم قوُوانچ سن، شهرات سن

هم شأگيرده هم اوُستادا اوُستاد سن

هم صحرامینگ هم جهانینگ گره‌گی

بييک شاهير مختومقلی فراغی

الهام بيلن يۆرک‌لری اوْياتدینگ

سؤزۆم آنگلان باردیر ديپ اوْی اتدينگ

سؤز گيجه‌سين ياغتی‌ليغا بای اتدينگ

آی بوْلوُپ نوُر ساچان عألم چیراغی

بييک شاهير مختومقلی فراغی

اوُميديم اوْياتدينگ سؤزلرينگ بيلن

غيراتيم اؤلچردينگ كؤزلرينگ بيلن

عشق داغینا يتسم دۆزلرينگ بيلن

ديير «قليچی» سنسينگ آرزوُ براغی

دولت محمد اوْغلی بييک فراغی

گفتگو از لطیف ایزدی، مراوه تپه