نوبل اقتصاد ۲۰۱۷ به اقتصاد رفتاری رسید

ریچارد هال تالر (Richard Thaler)، یکی از بنیانگذاران  اقتصاد رفتاری از دانشگاه شیکاگو، جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۱۷ را برای تشریح این حقیقت که چگونه ضعف‌های ذهن انسان بر تصیم‌سازی‌ها و در نهایت بر بازارها اثر گذار است، دریافت کرد. وی با طراحی آزمایش‌ها و شواهدی نشان داد، ضعف‌های ذهن انسان مانند عدم عقلانیت و کنترل ذهن می‌توانند کاربردهای فراوانی برای سیاست‌گذاران و نوآوران داشته باشد.

نویسنده کتاب ارزشمند و پرفروشترین کتاب سال ۲۰۰۸ با عنوان «Nudge» به معنای «اشاره و یا تماس کوچک»، در یک دهه اخیر پلی بین رواشناسی و اقتصاد برقرار کرد و مورد تحسین بسیاری از صاحب نظران قرار گرفت. کتاب مذکور استدلال می کند که به منظور بهبود نوآوری ها در دنیای امروزی باید آنها خود را در مواجهه با مکانیزم های تصمیم گیری های انسانی تنظیم کرده و به عبارت دیگر، نوآوران باید معمار انتخاب مصرف کنندگان باشند.

ایده اصلی کتاب نیز این است که موفقیت نوآوری نباید بر روی  تغییرات در ترجیحات مردم  استوار باشد بلکه تلاش برای تغییر آنچه مردم بدان اعتقاد دارند، چه با نیروی (اجبار) یا استدلال (متقاعد کردن) پرهزینه است و به ندرت موفق خواهد بود.

در عوض، نوآوری ها باید با تأثیر بر روی آنچه که مردم در مورد آن فکر می کنند، به آرامی مردم را هدایت کنند و عنوان کتاب نیز به همین ایده یعنی اشارات آرام ، کوچک و تدریجی اشاره دارد. چنین اشاراتی مردم را به اندیشه واداشته و باعث می شود افراد روش های جدید و متفاوت را به منظور ایجاد پاسخ دلخواه آزمون کنند.

چنین نوآوری های نه تنها از جنبه تجاری دارای اهمیت هستند، بلکه در طراحی سیاست نیز می تواند بسیار کارگشا بوده و اثرات اجتماعی و توسعه ای مثبتی به همراه آورد. به عنوان نمونه در بخشی از کتاب Nudge به این نکته اشاره می شود که نوع انسان به طور طبیعی چه در اندیشه و چه در عمل تنبل بوده و با طراحی آزمایش ها و شواهدی نشان می دهد در میان دوراهی های متعدد، اغلب انسانها به جای انتخاب بهینه، به نادرست مسیر ساده تر و با دشواری کمتر را بر می گزیند و شوربختانه معمولاً چنین مسیرهایی بی فایده بوده و موجب می شود افراد مدت زیادی آنها را انجام دهند و در عوض راه های جدید را امتحان نکنند.

به عنوان نمونه وی از نتایج پژوهش ها به یک توسعه سیاستی ارزشمند می رسد: نوآوری‌های موفقیت آمیز آنهایی هستند که مردم را آسان تر و راحت تر می‌کند.

یک واقعیت دیگر که به عرصه آزمایش گذاشته می شود این است که انسان دارای دو سبک تفکر متمایز است که تکیه بر هریک از آن دو سبک موجب تفاوت میان انسانها می شود:

۱. تفکر انعکاسی یا «سیستماتیک»،که فرد اندیشه می کند و این اندیشه کاری سخت، انرژی بر و آگاهانه است.

۲. تفکر اتوماتیک یا “محیطی” که سریع، غریزی، ضربه پذیر و بسیار مستعد خطا است.

پیشتر دانیل کاهنمن دیگر نوبلیست اقتصاد نیز در کتاب اندیشه سریع و آهسته، به این دونوع اندیشه در قالب سیستم های ۱ و ۲ ذهن انسان اشاره کرده بود لیکن در پژوهش ریچارد تالر ضمن تایید دستاورد کاهنمن به  توصیه های سیاستی نوآورانه و ارزشمندی اشاره می شود که اکثر آنها حول دو محور هستند:

لنگرها و تعصبات سیستم اندیشه سریع و تنبل را اصلاح کن و همزمان انسانها را به سمت و سوی اندیشه عمیق تر هدایت کن.

وی برای نمونه مثال هایی ارزشمند را ذکر می کند که در تمامی آنها نیازی به اجبار و اقناع افراد نبوده و استفاده از نیروی اندیشه، محرک تغییرات است.

در باقی مانده ی کتاب کالر استدلال می کند که سیستم اندیشه تنبل چگونه موجبات تصمیمات نادرست را فراهم می کند و چند سوگیری ویرانگر ذکر می شود که به طور خلاصه به برخی از آنها می پردازیم:

۱.گریز از شکست: انسانها بیش از حد ترجیح می دهند شکست نخورند تا اینکه در اثر پیروزی شادکام شوند.

۲. نزدیک بینی: انتخاب ما بر اساس سود کوتاه مدت انجام میشود نه هزینه های دراز مدت.

۳. سازگاری: ما تمایل داریم انتخاب هایمان را با رفتار و انتظارات دیگران مطابقت دهیم.

۴. تمایل ابتدا نگر: انتخاب ما بیش از حد متکی به به بخش اول اطلاعات ارائه شده به ماست. به عنوان نمونه هنگامی که سازمان های خیریه برای پول درخواست می کنند، توصیه می شود ابتدای گزارش خود را بسیار جدی تر بگیرند.

۵. خوش بینی بیش از حد : انتخاب هایی که توسط سیستم اندیشه سریع گرفته می شوند، بیش از حد خوشبینانه هستند.

موارد ذکر شده هریک می توانند فرصتی برای طراحی سیستم های مبتنی بر تصمیم گیری انسانی چه در سیاست گذاری و چه در کالاها باشد و کلید این نوآوری ها ساده سازی و کم مقاومت کردن مکانیزم های تصمیم ساز است.

***

معرفی کتاب «کج‌رفتاری: خمیرمایه اقتصاد رفتاری»
نوشته پروفسور تالر، ترجمه بهنام شهائی، انتشارات مهربان

دکتر بهنام شهائی

این کتاب دربارۀ حوزۀ شیرین «اقتصاد رفتاری» (تلفیق روانشناسی و اقتصاد دربارۀ فرایند انتخاب و تصمیم‌گیری در زندگی شخصی و کاری و تصمیم‌گیری در سطح جامعه) است. اگر از یک اقتصاددان بخواهید دربارۀ مسئله‌ای یک راه‌حل به شما بدهد، حساب ویژه‌ای روی انگیزه‌های مادی (تشویق و جریمه) باز می‌کند.

امّا «اقتصاد رفتاری» به چیزهایی توجّه می‌کنند که «عواملِ انگار بی‌ربط» هستند: چرا عابربانک‌ها ابتدا کارت بانکی را تحویل می‌دهند و سپس پول را؟ آیا هزینۀ دورهمی‌های هفتگی دنگی‌دُنگی باشد یا هر بار برعهدۀ یکی از دوستان باشد؟ چگونه آدم‌ها برای وسائل جانبی یک خودروی گران‌قیمت به راحتی دست به جیب می شوند؟ چرا با وجود سیر بودن، محتوای بشقاب غذا را تا انتها می‌خورید؟ آیا هزینۀ استخررفتن به صورت یک‌جا باشد یا اینکه هر هفته جداگانه محاسبه شود؟ چرا آدم‌ها از آژانس‌گرفتن بیزارند و خودروی شخصی را ترجیح می‌دهند؟ آیا اینکه همسایه‌ها و دوستان ما چه می‌کنند، تأثیری بر رفتار ما دارد؟ چرا نباید به رئیس یا دوست خود تک‌پیشنهاد بدهید؟ آیا بهتر نیست خط‌مشی اهدای عضو در ایران از «ثبت‌نام برای اعلام عضویت» به «ثبت‌نام برای اعلام انصراف» تغییر کند؟ چرا مردم ایران پانصد هزار تومان ندادند تا یک میلیون تومان سهام عدالت به دست بیاورند؟ چرا شرکت‌های اینترنتی فرض را بر تمایل شما به شارژ خودکار اینترنت می‌گذارند؟

اگر می‌خواهید بر انتخاب‌های خود و دیگران تأثیر بگذارید، این کتاب را بخوانید و مطالعۀ آن را به دیگران توصیه کنید.

عنوان این کتاب به انگلیسی (Misbehaving: The making of Behvioral Economics) است  و عنوان فارسی «کج‌رفتاری: خمیرمایه اقتصاد رفتاری» را به پیشنهاد دوست خوش‌فکرم دکتر مصطفی نصراصفهانی انتخاب کردم. مخاطب این کتاب کسانی هستند که با انتخاب‌کردن، خرج پول، و تغییر رفتار اقتصادی سروکار دارند.
این کتاب بر اساس مطالعات بی‌شماری که بعضاً چندین جایزه نوبل را به همراه آورده‌اند یا چندین برندۀ جایزۀ نوبل را به چهارمیخ کشیده‌اند، به زبان ساده و توسط یک صاحب‌نظر تنبل و بذله‌گو به نام «ریچارد تالر»، استاد اقتصاد «دانشگاه شیکاگو» و برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ۲۰۱۷ ، که به حق «پدر اقتصاد رفتاری» محسوب می‌شود، نوشته شده است.

شما در مقام شهروند عادی، اقتصاددان، فروشنده، بازاریاب، و سیاستمدار می‌توانید از این کتاب به چند شیوۀ مختلف استفاده کنید: خطاهای فکری خود و دیگران را بشناسید، به سوءاستفاده‌های شرکت‌ها و فروشندگان از خطاهای فکری خود و دیگران پی ببرید، و راهکارهای تلنگرآمیزی را برای خود و دیگران در نظر بگیرید. کسانی که توضیحات «اقتصاد رفتاری» را در کلاس‌های آموزشی‌ام شنیده‌اند، ابتدا به خطاها و رفتارهای خود و دیگران حسابی می‌خندند، سپس از سوءاستفاده‌های دیگران عصبانی می‌شوند، و در ادامه دربارۀ شناسایی تلنگرهای تغییر رفتار خود و دیگران به فکر فرو می‌روند. ترجمه این کتاب تا چند روز آینده توسط انتشارات مهربان به بازار عرضه خواهد شد.

محمد علی مختاری
منبع: کانال انجمن اقتصاددانان ایران